Aanleg van het eiland
De provincie heeft het zwerfsteneneiland Maarn tot 3e aardkundig monument in de provincie Utrecht benoemd. Hiermee wordt uitvoering gegeven aan een onderdeel van het Beleidsprogramma 1999 - 2003.
Stichting
Op 4 april 2003 is de stichting "Vrienden van het Zwerfsteneneiland" opgericht. De stichting heeft tot doel de belangen van aardkundige waarden in het algemeen en van het Aardkundig Monument "Zwerfsteneneiland" in het bijzonder te behartigen.
Vorming Utrechtse Heuvelrug deel 1
4 januari 2009
Iedereen heeft wel eens gehoord van de Utrechtse Heuvelrug. De naam geeft al aan dat het een rij heuvels is die in de provincie Utrecht ligt. Van enige afstand is in het terrein soms prima te zien dat het inderdaad een hoge rug in het landschap is. Veelal worden de landschappelijke verschillen nog benadrukt door het verschil in grondgebruik. Het is ook niet nodig om een verrekijker te gebruiken om de stuwwal waar te nemen.
Ook kennen veel mensen de termen stuwwal en ijstijd en men weet dat het iets met die heuvelrug te maken heeft. Op diverse officiële websites wordt wat aandacht aan de ontstaanswijze besteed. Men beschrijft echter meestal de vorming verkeerd en laat bijvoorbeeld de stuwing uit een verkeerde richting plaatsvinden. Hoog tijd om hier nog eens wat zaken nader toe te lichten en mede door illustraties te verduidelijken.
Een echte rug in het landschap
Onderstaande afbeelding is een gedeelte van een overzichtskaart van de Geomorfologische Kaart van Nederland. Geomorfologische kaarten 1:50.000 zijn van heel Nederland gemaakt en geven een prima beeld van de vormen aan het aardoppervlak. Omdat ze over de vormen aan het aardoppervlak gaan is het beeld voor niet-aardkundigen - veelal gemakkelijker te begrijpen als bij een Bodemkaart of een Geologische kaart.
Uiteraard behoort er een zeer uitgebreide legenda bij deze kaart, maar voor ons doel is het even voldoende als we weten dat de zwarte lijn de grens van de provincie Utrecht is (althans vóór wat administratieve wijzigingen in de laatste jaren) en dat de rode kleur de stuwwallen aangeeft.
Als je dit kaartbeeld bekijkt dan is het niet zo verwonderlijk dat veel Utrechtenaren deze stuwwal als iets typisch Utrechts zien, waar eigenlijk nog een stukje (Het Gooi) dat per ongeluk in Noord-Holland ligt, bijhoort.
De provincie Utrecht op een Geomorfologische overzichtskaart
Als je Midden-Nederland op de geomorfologische overzichtskaart bekijkt dan wordt het al snel duidelijk dat de Utrechtse Heuvelrug niet op zichzelf staat, maar onderdeel is van een veel groter geheel.
Midden-Nederland op de Geomorfologische overzichtskaart
Met behulp van onderstaand kaartje krijgen we een prima overzicht van de ligging van de stuwwallen in Nederland. Een gedeelte is weer verdwenen, bijvoorbeeld omdat ze weer afgedekt zijn door jongere afzettingen.
Opvallend is dat de stuwwallen gelegen zijn langs de randen van zogenaamde glaciale bekkens. De bekkens blijken soms dieper dan 125 meter geweest te zijn.
De ligging van de stuwwallen en de glaciale bekkens
Het voorgaande kaartje toonde dat in noord en oost Nederland keileem aan de oppevlakte ligt. Die keileem is een mengsel van stenen en leem en is gedeeltelijk in een eerdere ijstijd, het Elsterien, afgezet. Het vormde een veel hardere en compacte ondergrond als de lossere rivierafzettingen in Midden-Nederland. De zeer dikke, aaneengesloten ijsvlakte gaat in Midden-Nederland over in ijstongen
Zo'n plaatje van een vakantie in Noorwegen geeft een beeld van de resterende ijstongen die je daar nog kunt zien. De mensen rechts in beeld geven een impressie van de afmetingen. Zo'n tientallen meters en soms wel meer dan honderd meter dikke ijstong drukt natuurlijk met een flink gewicht op de ondergrond.
Een ijstong van het resterende landijs in Noorwegen
In Midden-Nederland stromen tijdens het Saalien, maar vóór de komst van het landijs, zo'n 150.000 jaar geleden rivieren die zand, grind en klei afzetten. In onderstaand model is zeer schematisch de ligging van die afzettingen weergegeven. De bovenkant van de zogenaamde preglaciale afzettingen is door de strenge koude veelal diep bevroren. Door het zware gewicht van de ijstong breekt die bevroren grond in grote schollen of schubben. Het zwaardere gewicht in het midden van de ijstong perst de schollen, vaak over de kleilaag naar de zijkant. Ze kunnen dan eigenlijk geen kant op, behalve over het bestaande oppervlak heen. Door de toenemende ijsmassa schuiven er steeds aan de zijkanten schollen als dakpannen over elkaar heen.
De ijsmassa vormt over de gehele lengte en aan weerszijden de zogenaamde stuwwallen en schuurt intussen ook de zachtere niet of nauwelijks bevroren ondergrond uit tot een glaciaal bekken.
Als we ons voorstellen dat we vanuit het zuiden kunnen kijken, dan zien we dat links de Utrechtse Heuvelrug en rechts de Heuvels bij Wageningen - Ede gevormd worden.
Schematische vorming van de stuwwallen
Wat we hier zien, de Utrechtse Heuvelrug, is dus opgebouwd uit opzij gestuwde en over elkaar heen geschoven schollen van de toenmalige bodem van de Gelderse Vallei.
De Utrechtse Heuvelrug
Een leuke moderne manier om naar de Utrechtse Heuvelrug te kijken is met behulp van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN). Hoogtemetingen door satellieten zijn daarbij in de computer bewerkt. Van laag naar hoog wordt respectievelijk door blauw, groen, geel en rood weergegeven.
Je moet wel even wennen en nadenken als je naar zo'n kaartbeeld kijkt. Om even te helpen hierbij wat aanwijzingen. Rechts van het midden zien we in het lage blauwe gedeelte allemaal groene puntjes. Dat zijn de daken van de huizen in Maarn. De overige lichtgroene vlekken temidden van het blauw aan de rechterkant van de kaart zijn de hoogste delen van het stuifzandreliëf. Een ander voorbeeld. Van links naar rechts in beeld loopt de spoorlijn. Elders is al verteld dat hier, iets vóór 1845, door de hoogste delen van de stuwwal een diepe en lange sleuf is gegraven voor de aanleg van de spoorlijn. De oorspronkelijk gele en misschien wel rode kleuren zijn hierdoor veranderd in een groene lijn. Grappig is dat ook rechts, in het lage blauwe gebied, de spoorlijn groen blijft. Hier is het uiteraard geen sleuf maar een spoordijk. Uiteraard ligt centraal in het beeld de zanderij van Maarn met het zwerfsteneneiland.
Het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) van de omgeving van Maarn
In onderstaand kaartbeeld heb ik het oorspronkelijk beeld, dus de kleuren, ter plaatse van de zanderij proberen te reconstrueren. Elders in de afbeelding heb ik het huidige hoogtebeeld op basis van de AHN niet veranderd. Ik heb dus plaatselijk de sleuf van de spoorlijn en de groeve van de zanderij weggewerkt. De stuwwal was hier waarschijnlijk iets minder hoog als in de omgeving. Dat werd veroorzaakt door de ligging van een zogenaamd ijssmeltwaterdal ter plaatse (zie hiervoor verder in deel 2). Die relatieve laagte is waarschijnlijk juist een belangrijk gegeven geweest bij de keuze van het tracé voor de spoorlijn van Utrecht en Arnhem.
Het gereconstrueerde kaartbeeld toont duidelijk de ligging van de hoge stuwwal van beneden naar boven of andersom, temidden van lagere terreinen.
Reconstructie reliëf ter plaatse van de zanderij Maarn in een AHN-kaart
Bronnen:
Foto’s:
foto's: BOHO-team.
AHN-kaarten: Actueel Hoogtebestand Nederland.
Geomorfologische overzichtskaart: Alterra (Wageningen UR).
Schema vorming stuwwallen: bewerkt naar diverse bronnen.
Literatuur:
Hoogendoorn, W., Zwerfsteneneiland Maarn en andere aardkundige monumenten. KNNV Uitgeverij 2006
Hoogendoorn, W., Darthuizerpoort. 2008. Grondboor & Hamer, jrg. 62 nr 5, p. 120 - 124.
Rondleiding
De zanderij Maarn is per 22 november 2013 opengesteld. Het zwerfsteneneiland blijft alleen onder begeleiding van een gids van de Stichting Vrienden van het Zwerfsteneneiland te bezoeken. Op die manier hopen we onze waardevolle collectie te beschermen.
Lezingen
Groepen stellen het soms op prijs op een rustige locatie eerst wat meer over de achtergronden van het zwerfsteneneiland en de aardkundige waarden in de provincie Utrecht te horen.