Aanleg van het eiland
De provincie heeft het zwerfsteneneiland Maarn tot 3e aardkundig monument in de provincie Utrecht benoemd. Hiermee wordt uitvoering gegeven aan een onderdeel van het Beleidsprogramma 1999 - 2003.
Stichting
Op 4 april 2003 is de stichting "Vrienden van het Zwerfsteneneiland" opgericht. De stichting heeft tot doel de belangen van aardkundige waarden in het algemeen en van het Aardkundig Monument "Zwerfsteneneiland" in het bijzonder te behartigen.
Reconstructie Geologisch Park Maarn, deel 1
1 januari 2011
Veel bezoekers van het zwerfsteneneiland of deze site zijn enthousiast over het feit dat we een grote collectie stenen hebben kunnen redden van de ondergang. Natuurlijk vinden ze ook de vormgeving leuk en waarderen ze het dat we de stenen regelmatig schoonmaken.
Weinigen zijn er van op de hoogte dat in dit zwerfsteneneiland ook nog een oud stenen monument uit 1918 is opgenomen. Het ligt tussen de draaischijf bij de entree van het eiland.
Deze prachtige foto dateert uit 1904 en toont professor Wichmann bij een bezoek aan de zanderij in Maarn. Diverse andere bezoekers raakten onder de indruk van de duizenden stenen die hier lagen. In de periode dat wij het monument bouwden (1999) en daarna is Maarten van Vliet (2001 overleden) op zoek gegaan in diverse archieven naar achtergrondinformatie voor zijn boek: De stenen van Maarn. Hij beschrijft hierin aan de hand van diverse documenten dat indertijd bezoekers Natuurmonumenten benaderd hebben met het verzoek om te proberen de verzameling stenen te pakken te krijgen.
Kort getypeerd benadert Natuurmonumenten de Staatsspoorwegen en verzoekt een aantal stenen te krijgen. Staatsspoorwegen gaat akkoord en Natuurmonumenten mag in 1917 een aantal stenen uitzoeken. Een select groepje geologen doet dat. Het bestuurslid W. H. de Beaufort, die naast de zanderij op t Stort woont regelt een plekje bovenop de stuwwal achter zijn huis in het bos van zijn schoonvader. In de daaropvolgende jaren mogen leden van Natuurmonumenten, als ze eerst een vergunning aangevraagd hebben, het Geologisch Park Maarn bezoeken.
In 1904 ligt er een overvloed aan zwerfstenen in de zanderij
Allerlei details en afbeeldingen ga ik hier niet weergeven. Die kunt u vinden in het boek van Maarten en ook in mijn boek (zie literatuur onderaan).
In het rapport van de geologen wordt genoemd dat in aanmerking voor het monument kwamen: .. verschillende soorten graniet, graniet-pegmatiet, schriftgraniet, kwartsporfyr, gneis, glimmerschist, amphiboliet, Dalakwartsiet, enz. terwyl van het zuidelijk gesteente in aanmerking kwamen basalt, porfyr, conglomeraat van Burnot, phylliet uit het Revinien, spiriferenzandsteen, kolenkalk, lydiet, kwartsieten, bontzandsteen, witte gangkwarts enz..
Daarnaast .. blokken, die door hun grooten omvang in het oog vallen, voor ondergang bewaard zouden kunnen worden, opdat de verzameling zoo belangrijk mogelyk wordt.
Opvallend is dan wel dat ik later bij archiefonderzoek zelf nog onderstaande foto uit 1902 vond. Personeel van de Staatsspoorwegen staat hier bij een zeer monumentale steen, die een sieraad voor de collectie zou zijn, maar die kennelijk in 1917 tijdens de selectie al verdwenen was.
De bovengenoemde boeken zijn echter pas na het maken van het monument geschreven en ik wil hier liever eens vastleggen hoe we zonder al die gedetailleerde kennis gewoon aan de slag gegaan zijn.
Personeel van de Staatsspoorwegen bij een zeer monumentale steen
Jarenlang ben ik bevriend geweest met Gerard Gonggrijp . Soms gaven we gezamenlijk aardkundige lezingen. Hij over de grote lijn op landelijk niveau en ik over het meer gedetailleerde regionale niveau. Samen zaten we ook in het bestuur van de SAW (Stichting Aardkundige Waarden). Voor en na de vergaderingen van de SAW hebben we ook eigenlijk de deal gesloten om het zwerfsteneneiland als aardkundig monument te gaan maken. Gerard bracht me daarbij ook op hoogte van een verzameling zwerfstenen die op het landgoed de Ruiterberg in Doorn lag en die oorspronkelijk uit de zanderij in Maarn afkomstig zou zijn.
vrnl Gerard Gonggrijp en Wim Hoogendoorn
Samen met Wallie ben ik die verzameling stenen gaan bekijken. Het bleek de uitstraling van een volstrekt groene soort van laanbeplanting te hebben en lag tussen het poortgebouw van de Ruiterberg en het landhuis zelf.
Op bezoek bij de stenen van het voormalig Geologisch Park Maarn.
Via Gerard was het ons ook duidelijk geworden dat deze stenen de restanten van een voormalig Geologisch Park Maarn waren. Met de pet op van provinciaal ambtenaar heb ik vervolgens een brief geschreven aan Natuurmonumenten met de vraag of deze stenen weer terug naar de zanderij mochten om deel uit te maken van het te bouwen Zwerfsteneneiland. Natuurmonumenten was daar graag toe bereid, maar om eventuele juridische problemen te voorkomen zijn de stenen in permanente bruikleen geschonken. (Bij de overdracht van de gehele stenenverzameling van de provincie naar de stichting Vrienden van het Zwerfsteneneiland zijn de stenen later in permanente bruikleen overgegaan naar deze stichting.)
Na die toezegging van Natuurmonumenten zijn we de stenen nog eens met andere ogen gaan kijken. Op sommige stenen waren nummers met zwarte verf aangebracht. Later bleken dit de nummers van Kruizinga te zijn, die in 1961 een laatste determinatie gedaan heeft.
Op zoek naar nummers
Niet elke steen had een nummer en om de ligging van de stenen desgewenst reconstrueerbaar te maken hebben we ze allemaal een nieuw groen Hoogendoorn_nummer gegeven. Als maatlat werd een pen gebruikt, waarna alle stenen op locatie zijn gefotografeerd.
Een nieuw Hoogendoorn_nummer wordt aangebracht.
Intussen zijn de werkzaamheden voor het maken van het zwerfsteneneiland gestart. Er wordt nu dus aan meerdere klussen tegelijk gewerkt. Op 11 oktober 1999 in alle vroegte komt de firma Van Schoonhoven de stenen van de Ruiterberg ophalen.
11 oktober 1999 in de vroegte
Links op de foto kijkt het regiohoofd van Natuurmonumenten, Rick Niewerf, toe. Hij verleende steeds alle medewerking en wist zelfs nog een gestencilde lijst van de stenen (zie verderop) voor me tevoorschijn te toveren.
Rick Niewerf kijkt toe bij het ophalen van de stenen
Wat later op die ochtend wordt de eerste steen afgeleverd in de zanderij.
Het is eigenlijk een terugkeer na een zwerfstocht van bijna 90 jaar. Een lange tijd, maar ook weer niet zolang als je bedenkt dat de stenen 150.000 jaar geleden door het landijs zijn gebracht. We leggen de stenen voorlopig in de buurt van de dam naar het eiland. Henk Dekker, een medewerker van Van Schoonhoven die ook regelmatig hand en spandiensten voor ons verrichtte, kijkt toe.
De eerste steen keert terug in de zanderij
Geert Nortier, een collega van me, had ik belast met de dagelijkse leiding als ik er niet was. Die taak was bij hem in zeer vertrouwde handen. Hier gaat hij eens even kijken hoe ver men is met het uitladen van de stenen.
Geert Nortier houdt een oogje in het zeil
Het is ook op deze plaatjes overduidelijk dat de stenen van de Ruiterberg zeer vies zijn. Daarom wordt er een schoonmaakbeurt voor ze geregeld.
Allemaal groene stenen
Vanaf het eiland met een telelens is goed te zien dat de schoonmaakbeurt vordert en dat het gebruik van de hogedrukspuit een goed zichtbaar resultaat oplevert.
De schoonmaak vordert
De zandsteen rechts op de shovel is aan de voorkant schoongespoten en bovenop en aan de zijkanten nog niet. Het resultaat is verbluffend.
Opvallend resultaat
Zoals eerder vermeld kreeg ik van Rick Niewerf, het regiohoofd van Natuurmonumenten, een gestencilde lijst van de stenen van het Geologisch Park Maarn. P. Kruizinga, de conservator van het Geologisch Museum in Delft, was in 1917 al aanwezig geweest bij het gezamenlijk bezoek en de keuze van de stenen met Molengraaf en Dubois. In 1944 heeft hij ook nog eens een bezoek gebracht en in 1961 heeft hij de collectie van het Geologisch Park nogmaals bekeken en heeft toen bijgaande lijst opgesteld.
Hij spreekt van de aanwezige gesteenten omdat het aantal in de loop der tijd gevarieerd heeft. Maximaal zouden er 93 stenen geweest zijn. Door een bombardement in de oorlog en waarschijnlijk ook nog wel enige diefstal in de loop der tijd is een derde verdwenen.
De lijst van Kruizinga uit 1961
Uiteraard kwam Gerard Gonggrijp ook graag weer even kijken toen hij hoorde dat de stenen schoon waren.
Gerard Gonggrijp bij de schoongespoten stenen
Samen met Gerard en de de diverse kraanmachinisten van Van Schoonhoven wordt even stil gestaan bij het resultaat tot nu toe op het eiland en bij de stenen van de Ruiterberg.
Dit is het einde van deel 1, waarin de terugkeer van de stenen van het Geologisch Park Maarn beschreven is. Ze zijn nu schoon. In het volgende deel zal stilgestaan worden bij de plaatsing op hun definitieve rustplaats en mijn poging om de determinatie van P. Kruizinga zo goed mogelijk te reconstrueren.
Evaluatie van de terugkeer van de stenen
Bronnen:
Afbeeldingen:
foto 1 (Wichmann 1904): Universiteitsmuseum Utrecht
foto 2 (Monumentale steen): Spoorwegmuseum
foto 3 t/m 16: W. Hoogendoorn
Literatuur:
Hoogendoorn, W., Zwerfsteneneiland Maarn en andere aardkundige monumenten. KNNV Uitgeverij 2006
Vliet, M. van, 2000. De Stenen van Maarn. Uitgeverij Pebble, Maarn.
Rondleiding
De zanderij Maarn is per 22 november 2013 opengesteld. Het zwerfsteneneiland blijft alleen onder begeleiding van een gids van de Stichting Vrienden van het Zwerfsteneneiland te bezoeken. Op die manier hopen we onze waardevolle collectie te beschermen.
Lezingen
Groepen stellen het soms op prijs op een rustige locatie eerst wat meer over de achtergronden van het zwerfsteneneiland en de aardkundige waarden in de provincie Utrecht te horen.